Jarenlang kreeg koning Willem-Alexander van ruim 75 procent van de Nederlanders vertrouwen en waardering, bleek uit peilingen van Ipsos. Maar sinds de zomer van 2020 gaat het bergafwaarts, zegt historicus en politicoloog Kemal Rijken tegen NU.nl. Hij schreef het boek Monarchie waarin hij de ontwikkeling Europese monarchieën onderzocht. "De Oranjes hebben fouten hebben gemaakt tijdens de coronaperiode. Sindsdien zien we een neerwaartse spiraal."

In een peiling van EenVandaag onder 26.000 Nederlanders bleek 37 procent van de ondervraagden tegen de monarchie te zijn. Tien jaar geleden was dat nog 20 procent. De steun voor het koningshuis lijkt dus af te nemen. Maar dat betekent zeker niet deze hele groep tegenstanders deelneemt aan demonstraties.

Republiek, een organisatie die tegen de monarchie is en ongeveer 4.000 leden en 40.000 aanhangers heeft, organiseert wel zo'n protest op Koningsdag. Dat doet ze door handtekeningen in te zamelen tijdens de optocht van de koninklijke familie in Emmen, vertelt voorzitter Floris Müller. "Deze Koningsdag richten we onze pijlen op het miljoeneninkomen van de koning."

Dit jaar ontvangt Willem-Alexander ongeveer 6,8 miljoen euro. "We willen dat zijn salaris naar de balkenendenorm wordt verlaagd", zegt Müller. "En dat hij zowel inkomstenbelasting als erf- en schenkbelasting betaalt."

"We hopen op voldoende steun en zullen alle handtekeningen met Prinsjesdag aanbieden aan de Kamer", vertelt Müller. Daarvoor moet de organisatie flink aan de bak. Tot nu toe verzamelde Republiek ruim vijfduizend handtekeningen. "Dat moeten er de komende maanden tien keer zo veel worden", stelt Müller.

De voorzitter is ervan overtuigd dat dat gaat lukken. Hij haalt daarbij een stemming van de Tweede Kamer aan. Eerder stemde twee derde van de Kamer in met een voorstel om de koning belasting te laten betalen.

Maar het salaris van Willem-Alexander is niet het enige waar Müller over valt. "We zijn tegen de monarchie omdat het ondemocratisch is en ongelijkheid in de hand werkt." Republiek wil precies wat de naam zegt: een republiek met een gekozen president.

Dat is volgens Rijken geen makkelijke weg. "We kunnen zonder het koningshuis, maar het veranderen van staatsvorm is niet gemakkelijk." Het vergt een flink stappenplan.

De Grondwet bepaalt dat er in beide Kamers eerst een gewone meerderheid voor het afschaffen van de monarchie moet zijn. Vervolgens moeten er voor beide Kamers vervroegde verkiezingen komen. De nieuwe Kamers moeten dan met tweederdemeerderheid voor de republiek stemmen.

Tot slot moet de koning de grondwetswijziging zelf ondertekenen. "In feite schaft hij zichzelf dan af met één pennenstreek", zegt Rijken.

Toch ziet de historicus voorlopig geen republiek ontstaan. Meerdere partijen, waaronder D66, PVV en NSC, willen wel dat de koning belasting gaat betalen, maar zijn niet tegen het koningshuis. "De partijen in het midden en op rechts willen de monarchie behouden en hebben ruim 100 van de 150 zetels in handen."

Tussen de feestgangers en vrijmarkten zijn naar verwachting zaterdag ook wat demonstranten te vinden. Rond de optocht van de koninklijke familie zijn de laatste jaren fluitconcerten te horen.

Een van die demonstranten was Wim Dek, die jarenlang tegen de monarchie protesteerde. "Ik ben vorig jaar gestopt. Er werd maandenlang niet meer naar me gekeken of met me gesproken en dat is het me niet waard", zegt hij. Dek vindt net als Müller dat het koningshuis "niet meer van deze tijd" is en niet past bij de democratische uitgangspunten. Bovendien zet hij vraagtekens bij het nut van staatsbezoeken.

Toch lijkt dat nut er wel te zijn. "De monarchie heeft een verbindende functie", zegt Rijken. "De familie zet zich in bij ceremonies en leggen werkbezoeken af waarin ze zich laten informeren." In tijden van rouw staat het koningshuis vooraan om verdriet van mensen te delen: tijdens de Bijlmervliegramp in 1992, de vuurwerkramp in Enschede in 2000 en de Volendamse cafébrand een jaar later was koningin Beatrix er om te troosten. Ook toen vlucht MH17 uit de lucht werd geschoten, waren Willem-Alexander en koningin Máxima verbindende figuren.

"Bovendien herinnert de koning ons eraan dat wij, ondanks alle verschillen, bij elkaar horen. Geen overbodige luxe in een tijd van polarisatie", stelt historicus Arnout van Cruyningen. "Het is belangrijk dat de koning bij zijn inhuldiging niet alleen zweert dat hij de rechten en vrijheden van Nederlanders, maar van álle ingezetenen zal beschermen."

Van Cruyningen spreekt van "kracht van de monarchie". "Het Huis Oranje-Nassau is verweven met de Nederlandse geschiedenis vanwege de vrijheidsstrijd in de zestiende eeuw en de geboorte van de Nederlandse Staat. De monarchie belichaamt die geschiedenis en handhaaft tradities als dienstbaarheid en plichtsbesef. Die zijn niet modieus, maar wel waardevol in een tijd die snel verandert."

Toch lijkt de verbindende rol niet genoeg om het vertrouwen in de koning op te krikken. Volgens Rijken zit hem dat in het gebrek aan transparantie. "We weten welk bedrag er jaarlijks in de rijksbegroting voor het koninklijk huis wordt gereserveerd. Maar hoeveel en waaraan het in de praktijk wordt uitgegeven, is onbekend."

"Koningshuizen in Scandinavië presenteren ieder jaar een uitgebreid rapport waarin ze verantwoording afleggen. Dat zou ook goed zijn bij ons, omdat het meer inzicht geeft", stelt Rijken op basis van het onderzoek voor zijn boek Monarchie. Ook zou het koningshuis opener moeten zijn naar de media voor een "inhoudelijk kijkje in de keuken". "Voor deze openheid moeten de Oranjes met hun Scandinavische collega's bellen."

Rijken is zelf aan het werk op Koningsdag en Dek gaat op vakantie. Van Cruyningen heft het glas wel op de gezondheid van de koning. Ook Müller viert Koningsdag, maar niet vanwege de Willem-Alexanders verjaardag. "Na onze demonstraties ga ik de straat op voor bier, muziek en gezelligheid."